Nie pozostał kamień na kamieniu… historia z nowomiejskim zamkiem

Należy zwrócić uwagę, iż w materiałach źródłowych dotyczących budownictwa warownego, pojawia się kwestia z usystematyzowaniem nazw gród i zamek. W znaczeniu dzisiejszym grody to najstarsze obiekty obronne zbudowane zazwyczaj z drewna i ziemi. Zamki to najczęściej obiekty murowane z cegły i kamienia, zawierające szereg wspólnych elementów m.in. wieże, baszty bramne, fosy oraz mury. Polska nazwa „zamek” pochodząca od słowa „zamknięcie”, zastąpiła nazwy łacińskie castrum i castellum.
Już na przełomie XIII i XIV w. na obszarze państwa zakonu krzyżackiego nastąpił rozwój budownictwa ceglanego. Wcześniej wznoszono głównie fortece drewniano-ziemne, które można było szybko budować. Miało to szczególne znaczenie na obszarach, gdzie nie została ostatecznie utrwalona władza zakonu. Innym powodem było słabo rozwinięte na obszarze Prus rzemiosło budowlane. Ze względu na powszechność drewna, będącego podstawowym budulcem, znane było głównie ciesielstwo. W państwie zakonnym problem ten ustał wraz z nasileniem się osadnictwa z innych terenów. W badaniach nowomiejskiej Baszty Bramnej Łąkowskiej pojawił się wątek, że przy jej budowie mogli brać udział osadnicy z Frankonii (obecnie część Bawarii w Niemczech).
Zadaniem Janusza Bieszka około 1320 r. został wzniesiony w Nowym Mieście już murowany zamek. Należy podkreślić, że niekiedy nawet murowane warownie miały elementy drewnianej zabudowy. Choć nie jest znana konstrukcja nowomiejskiego zamku, jego plan i forma przestrzenna, przyjmuje się, że był on niewielkich rozmiarów. Przypuszczalnie posiadał tylko jedno skrzydło mieszkalne i nie miał przedzamcza. Warownię otaczała fosa zewnętrzna oraz mur. Wjazd na zamek prowadził od strony wschodniej. Według Maxa Töppena władza terytorialna do nowo zbudowanego zamku w Nowym Mieście została przeniesiona z Wonnenburga (zdaniem historyka chodzi o wieś Wonna). Töppen opiera swoje hipotezy m.in. na podstawie dokumentu z 1278 r., gdzie wśród komturów ziemi chełmińskiej wspomniany jest Otto, komtur z Wonnenburga. W dokumencie wielkiego mistrza Luthra von Braunschweig z 1334 r. pojawia się Otto von Lauterberg jako komtur z Nowego Miasta. Prawdopodobnie od 1334 r. zamek był rezydencją wójta, podlegającego bezpośrednio wielkiemu mistrzowi zakonu. Około 1343 r. siedzibę nowomiejskiego wójtostwa przeniesiono do Bratiana. Zamek został uszkodzony w okresie wojny trzynastoletniej (1454-1466). Później został przebudowany na młyn. Miał też pełnić funkcję więzienia starościńskiego. Doszczętnie został znieszczony w czasie siedemnastowiecznych wojen polsko-szwedzkich.

Jedynym sposobem rozwiania wszelkich wątpliwości związanych z istnieniem nowomiejskiego zamku, jego lokalizacją i formą przestrzenną, są kompleksowe badania archeologiczne.

Dariusz Andrzejewski