O chazanach, szochetach..., czyli przyczynek do dziejów nowomiejskich Żydów

Na podstawie danych źródłowych można przybliżyć strukturę zawodową nowomiejskich Żydów. Większość z nich zajmowała się działalnością handlową. Posiadali restauracje, hotele, sklepy kolonialne i bławatne oraz z wyrobami ze szkła, fajansu i porcelany. Handlowali drzewem, skórami, futrami, zbożem oraz końmi. Część trudniła się rzemiosłem, posiadali m.in. warsztaty szewskie i krawieckie. Zajmowali się spedycją oraz przemysłem drzewnym (m.in. Itzig Aleksander i rodzina Landshut posiadająca tartak parowy przy obecnej ul. Szkolnej). Handlem skórami zajmował się m.in. M. Dawidsohn, a handlem końmi D. Schmul. Duże sklepy, jakie powstały w XIX wieku, zostały założone przez kupców żydowskich. Jeszcze na początku XX wieku, należała do nich większość kamienic zlokalizowanych przy nowomiejskim rynku. Przy północnej pierzei pierwsze trzy domy należały do rodziny Cohn, która posiadała sklep konfekcyjny i żelazny oraz prowadziła handel węglem. Do rodziny tej należał też owocowy ogród i spichlerz za dawnymi murami miejskimi, tuż obok starego kirkutu. Charakterystyczny budynek spichlerza, usytuowany przy dzisiejszej ul. 3 Maja zachował się do dnia obecnego. Obok rodziny Cohn działalność handlową prowadzili Marcus, Lichtenfeld oraz Israel. Dom na rogu rynku z ul. Kazimierza Wielkiego (wówczas Synagogenstrasse), należał do rodziny Bernstein. Także przy Synagogenstrasse oraz Schmiedestrasse (ul. Waryńskiego) mieściły się domy i „interesy” prowadzone przez społeczność wyznania mojżeszowego. We wspomnieniach dawnych mieszkańców miasta można znaleźć informacje o właścicielach składów, którzy do zakupu towarów namawiali stojąc przed wejściem do swoich lokali. Dziś obraz taki należy do rzadkości. Część nowomiejskich Żydów miała wysoką pozycję społeczną. Pod koniec XIX wieku licznie zasiadali w ławach rady miejskiej. Część środowiska – jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, była wierna tradycjom, czego przejawem był noszony przez mężczyzn chałat i długa broda. W przypadku większości nowomiejskich Żydów, jedynym elementem odróżniającym od pozostałych mieszkańców była religia.

Znani Żydzi związani z miastem
Znaczny wkład w rozwój Nowego Miasta w drugiej połowie XIX wieku wniósł Salomon Hirsch Landshut. Urodził się 20 kwietnia 1818 roku w Brodnicy (Strasburg in Westpreussen), zmarł 25 września 1895 roku w Nowym Mieście. Jego przodkowie uciekli przed „krzyżowcami” około 1250 roku z miasta Landshut w niemieckiej Bawarii. Początkowo rodzina znalazła schronienie na Śląsku, później na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. Po wybuchu powstania Chmielnickiego schroniła się w Prusach Królewskich. S. H. Landshut był mistrzem stolarskim i w 1841 roku przeprowadził się do Nowego Miasta (Neumark Westpresuusen), gdzie przy Mittelstrasse (ul. Daszyńskiego) prowadził zakład stolarski. Ożenił się w 1843 roku z Pauline Silberstein z Lubawy (mieli dziewięcioro dzieci). S. H. Landshut ulegając panującej wówczas „gorączce złota” w 1845 roku na kilka lat wyjechał z Nowego Miasta do Ameryki. Do Nowego Miasto wrócił w 1849 roku. Był już wtedy człowiekiem zamożnym. Rozpoczął działalność w wielu obszarach gospodarczych. Na rogu rynku z ul. 3 Maja (wtedy Haupstrasse) nabył działkę, gdzie wybudował sklep kolonialny oraz magazyn nafty. W 1886 roku postawił na rynku nowy hotel „Landshut’s” z dużą salą do spektakli teatralnych, koncertów i uroczystości. Przy ul. 3 Maja (Promenade) współtworzył Stowarzyszenie Kredytowe (Vorschuss-Verein). Landshut na terenie miasta zbudował także wiele kamienic. Na końcu ul. Szkolnej (Schulstrasse) uruchomił tartak parowy. O tej inwestycji informowała w 1882 roku Gazeta Toruńska: „W Nowemmieście S. H. Landshut buduje nad Drwęcą parowy tartak. (…) P. Landshut zamierza postawić także zakład kąpielowy dla ciepłych i zimnych kąpieli.”

Wiek XIX to okres wielkich migracji również wśród nowomiejski Żydów. Częstym kierunkiem ich podróży była Ameryka Północna. Wielu z nich osiągnęło tam sukces, wpisując się w historię amerykańskich miast. Do rozwoju Los Angeles, przyczyniła się dwójka Żydów, mających nowomiejskie korzenie. Należeli oni do rodziny o nazwisku Newmark (pisane też jako Neumark – nazwisko od miejsca urodzenia). Byli to: Joseph Newmark urodzony w 1799 roku w Nowym Mieście (Neumark in Westpreussen) oraz jego bratanek Harris Newmark urodzony w Lubawie (Löbau in Westpreussen) w 1834 roku. W amerykańskich źródłach bardzo często podkreśla się, iż "niewiele nazwisk kupców i finansistów z Los Angeles jest bardziej znanych i związanych z historią rozwoju Los Angeles niż Harris Newmark." Harris Newmark przybył do Los Angeles w 1853 roku, w wieku 19 lat. W Los Angeles został dobrze prosperującym kupcem, handlowcem, finansistą i specjalistą w branży handlu nieruchomościami. W 1886 roku zakupił ziemie, na której zbudował miasto. Pierwotnie miało nosić nazwę "Newmark", ostatecznie nazwano je "Montebello". Dziś liczy ono ponad 60 tys. mieszkańców. Harris Newmark przez ponad 60 lat zaangażowany był w życie obywatelskie i gospodarcze Los Angeles, prowadził też działalność filantropijną. Przyczynił się do budowy pierwszego połączenia kolejowego w Los Angeles. Był współorganizatorem biblioteki publicznej, muzeum oraz członkiem izby handlowej. Jest też autorem autobiograficznej historii południowej Kalifornii. Jego wuj i jednocześnie teść Joseph Newmark przeszedł klasyczną żydowską edukację. W 1820 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Był m.in. współzałożycielem najstarszej synagogi w Los Angeles.

Epilog
Po przyłączeniu Nowego Miasta do Polski w 1920 roku, liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego systematycznie malała, co ostatecznie wpłynęło na trudną sytuację finansową gminy. W 1921 roku wspólnota liczyła 70 wyznawców, którą reprezentowała czteroosobowa starszyzna: Herman Cohn, Kaspar Landshut, Abraham Hirsch i Wolf Schild. Reprezentantami siedmioosobowego kahału byli m.in. H. Herzfeld i M. Dawidsohn. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku, nowomiejska gmina weszła w skład Zbiorczej Wyznaniowej Gminy Żydowskiej w Brodnicy.
Większość Żydów, która osiedliła się w Nowym Mieście za panowania Prus wyjechała z miasta, sprzedając wcześniej swoje nieruchomości. Jednym z powodów ich emigracji były silne związki z Niemcami.