O chazanach, szochetach..., czyli przyczynek do dziejów nowomiejskich Żydów

Poza tym, w odradzającym się państwie polskim na sile przybierało zjawisko antysemityzmu, mające podłoże zarówno ekonomiczne jak i polityczne. Wyraźnie widoczne było to na łamach "Drwęcy" – nowomiejskiej gazety, która ideowo utożsamiana była ze Stronnictwem Narodowym. Na łamach tego pisma często pojawiały się artykuły o treści antysemickiej. Znane są też przypadki "piętnowania" tych, którzy dokonywali zakupów w żydowskich sklepach.
Potomkowie nowomiejskich Żydów żyją dziś m.in. w Izraelu, Anglii, Niemczech, USA oraz Brazylii. Losy tych, którzy nie uniknęli Holocaustu, obrazuje przykład Amalie Noafeldt, urodzonej w 1881 roku w Nowym Mieście. W czasach nasilającego się nazistowskiego terroru próbowała wyjechać z Niemiec do Stanów Zjednoczonych. Zaplanowana przez nią emigracja przez Związek Radziecki i Japonię do Strefy Kanału Panamskiego, zakończyła się niepowodzeniem. Kobieta została deportowana do obozu koncentracyjnego w Terezinie. Stamtąd trafiła do obozu w Oświęcimiu, gdzie w 1944 roku została zamordowana. Taki sam los spotkał jej brata, siostrę i innych członków rodziny.

Dariusz Andrzejewski

 Najważniejsza literatura:

1. Eckart von Bonin, Statistische Beschreibung des Kreises Loebau (…), Löbau Westpr. 1889.
2. Stefan Cackowski, Wiejscy Żydzi w województwie chełmińskim w 1772 r., Toruń 1993.
3. E. Feldman, Najstarsze wzmianki o Żydach w miastach polskich w XIV–XVI w., „Bleter far Geschichte” 1934, t.1.
4. Gustav Liek, Miasto Lubawa w Prusach Zachodnich z uwzględnieniem Ziemi Lubawskiej, red. naukowa  Andrzej Radzimiński, Lubawa 2016.
5. Mosse, Rudolf, Deutsches Reichs-Adressbuch: Adressen von Industrie, Gewerbe, Handel und Landwirtschaft. Sonderband 2, Provinzen Pommern, Posen, Ostpreussen, Westpreussen, Schlesien, Berlin 1906.
6. Z. H. Nowak, Dzieje Żydów w Prusach Królewskich do roku 1772. Charakterystyka, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1991.
7. Roscius, Ueber den Zustand der einzelnen Städte Westpreussens: Zugleich als Anhang zu der Schrift: Westpreussen von 1772 bis 1827, Marienwerder, 1828.
8. Ignacy Schipper, Studya nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza, Lwów 1911.
9. Nowe Miasto Lubawskie: zarys dziejów, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Nowe Miasto Lubawskie 1992.
10. Arthur Semrau, Beiträge zu der Geschichte der Stadt Neumark, Marienwerder, 1893.
11. Bruce Zuckerman, William Deverell, Lisa Ansell, A Cultural History of Jews in California: The Jewish Role in American Life: An Annual Review, West Lafayette, 2009.
12. Gazeta Toruńska, 1882 r.