Średniowieczne fortyfikacje Nowego Miasta Lubawskiego

Artykuły » Średniowieczne fortyfikacje Nowego Miasta Lubawskiego

  • Plan miasta z 1655 r.
    Plan miasta z 1655 r.
  • Rycina miejskie fortyfikacje
    Rycina miejskie fortyfikacje
  • Brama Łąkowska
    Brama Łąkowska
  • Brama Kurzętnicka
    Brama Kurzętnicka
  • Widok na bramę i most
    Widok na bramę i most

Powstanie Nowego Miasta Lubawskiego wiąże się z rokiem 1325 i osobą komtura krzyżackiego ziemi chełmińskiej Ottona von Lutterberga. O lokalizacji miasta nazwanego wówczas Novum Forum zdecydowały zapewne m.in. czynniki geograficzne, w tym możliwość wykorzystania walorów obronnych rzeki Drwęcy. Według licznego grona historyków, miasto mogło zostać rozbudowane na bazie grodu o nazwie Julenburg. W źródle "Diecezja Chełmińska zarys Historyczno-Statystyczny" z 1928 r. zawarto informacje, że: "parafię założyli krzyżacy prawdpodobnie już przed urządzeniem miasta i warowni (...). Nowemiasto założył mistrz pruski Fryderyk v. Wildenberg najpóżniej r. 1320". Zdaniem A. Radzimińskiego (Nowe Miasto Lubawskie zarys dziejów): „Jeżeli hipoteza ta okazałaby się prawdziwa – a może przemawiać za nią fakt, iż na ziemi chełmińskiej miasta powstawały prawie bez wyjątku na bazie dawnych osad (…) – to początki miasta należałoby datować na okres przez 1320 r". Budowa fortyfikacji będących podstawą systemu obronnego przed zagrożeniami zewnętrznymi, świadczy o znaczącej wtedy roli miasta. Jedną z nich było bowiem administrowanie dobrami państwa krzyżackiego na tym obszarze.

Pierwotne fortyfikacje Nowego Miasta opierały się prawdopodobnie na umocnieniach drewnianych i ziemnych (tj. palisada, fosa i wał ziemny). Reliktem archeologicznym po obwarowaniach ziemnych mogą być m.in. pozostałości po fosie i wale ziemnym zlokalizowane na terenie tzw. "Ogrodu Róż" przy ul. 3 Maja. W późniejszym czasie rozpoczęła się budowa ceglano-kamiennych murów oraz baszt. Wznoszone w ciągu murów otaczających miasto baszty umożliwiały skrzydłowy system obronny. Fragmenty jednej z nich możemy nadal oglądać przy nowomiejskiej plebani. Znane nam dziś dwie potężne bramy tj. Łąkowska i Kurzętnicka są efektem rozbudowy fortyfikacji w II połowie XIV w. oraz  późniejszych licznych ich przebudowań. Niestety nie przetrwała do dnia dzisiejszego trzecia z nich tzw. Bratiańska. Bramy te miały formę ufortyfikowanych wież. Bramę Łąkowską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą oraz barbakanem ze zwodzonym mostem. Barbakan służył też do obrony bramy wjazdowej. Należy podkreślić, iż funkcje obserwacyjne w mieście - z racji swej wysokości - mogła pełnić wieża kościelna nowomiejskiej fary. Na zewnątrz murów znajdowała się podwójna fosa zasilana wodą z rzeki Drwęcy oraz wał ziemny.

W wielu źródłach podkreśla się silne ufortyfikowanie Nowego Miasta. Obok m.in. Golubia było jednym z najbardziej ufortyfikowanych miast w Prusach. Na wysoką klasę systemu obronnego miasta w okresie średniowiecza zwraca uwagę m.in. R. Woźniak (Fortyfikacje w dawnych Prusach Królewskich w pierwszej połowie XVII w.). Również w XVIII-wiecznym opisie Polski, nowomiejskie fortyfikacje były podkreślone przez W. A. Łubieńskiego: „Nowe Miasto, albo Neumark - fundowane od Krzyżaków R. 1325, przedtym mocne, bo się Szwedom nie dało wziąć (...)”. Marek Barański w artykule „Baszta Bramy Lubawskiej w Nowym Mieście Lubawskim w świetle nowych badań” zwraca uwagę na jej wyjątkowość. Zastosowane przy jej budowie rozwiązania nie są bowiem typowe dla architektury gotyckiej i nie są obecnie znane na innych obszarach Polski. Chodzi tu o pierwotnie wysunięte ganki z każdej strony. Według autora tekstu istnieje podobieństwo szczytu Baszty Łąkowskiej do szczytu baszty z Rothenburga we Frankonii (Bawaria). „Nie jest wykluczone, iż mamy tutaj zbieg okoliczności, że właśnie budowniczowie działający we Frankonii i mający kontakt z Zakonem Krzyżackim zostali wykorzystani w odległym Nowym Mieście Lubawskim lub byli to osadnicy z tego właśnie regionu, którzy przenieśli zastosowane tam rozwiązanie baszty z gankami do Nowego Miasta, gdzie właśnie prowadzone były prace przy rozbudowie umocnień miejskich”.

Niestety niewiele wiadomo o dziejach nowomiejskiego zamku, który początkowo był siedzibą wójtostwa. Prawdopodobnie stał on między murami miejskimi i Drwęcą od strony południowej. Został uszkodzony w czasie wojny trzynastoletniej. W XV w. mieścił się w nim młyn, a później areszt starościński. Ostatecznie został zniszczony w okresie wojen szwedzkich.

Jednym z ciekawszych źródeł historycznych dostarczających nam informacji o ufortyfikowaniu Nowego Miasta jest siedemnastowieczna księga Samuela de Pufendorfa (niemiecki historyk, historiograf) wydana w 1696 roku w języku łacińskim "De rebus a Carolo Gustavo Sueciae rege gestis (…)". Dzieło to zawiera piękne drzeworyty i plany miast, wśród nich jest również plan Nowego Miasta.

Dariusz Andrzejewski