Zbór ewangelicki w Nowym Mieście Lubawskim
Artykuły » Zbór ewangelicki w Nowym Mieście Lubawskim
- Nowy kościół z 1912 r.
- Kościół i rynek - początek XX w.
- Stary kościoł ewangelicki - początek XX w.
- Protestancki chór z Pastorem Mühlenbeckem.
- Widok na kościół - okres II wojny św.
W pierwszej połowie XVI wieku reforma kościoła zaproponowana przez Marcina Lutra miała doprowadzić do odnowy życia religijnego. Tezy i postulaty głoszone przez tego niemieckiego reformatora doprowadziły ostatecznie do zmian społecznych, obyczajowych, kulturalnych, politycznych oraz gospodarczych w całej Europie. Reformacja znalazła zwolenników, także wśród mieszkańców ówczesnego Nowego Miasta Lubawskiego (dalej, dla uproszczenia, będę posługiwać się nazwą Nowe Miasto). Wpływy wyznawców nowego ruchu religijnego były na tyle silne, że przejęli na pewien czas katolicką świątynię w mieście. W 1647 roku ewangelicy (nazwą tą określano m.in. protestantów z nurtu luterańskiego) stanowili już niemal połowę mieszkańców miasta.
Działania kontrreformacyjne starostów bratiańskich z rodu Działyńskich oraz księdza Jana Ewertowskiego spowodowały, że na przełomie XVII i XVIII wieku liczba ewangelików w mieście nie tylko zmniejszyła się, ale zmalały także ich wpływy. W wielu źródłach zawarte są informacje o zastraszaniu i prześladowaniu protestantów. Znane były przypadki konfiskaty majątku za przejście na protestantyzm. Pojawiają się też zarzuty wobec nowomiejskiego proboszcza ks. Ewertowskiego, który wszelkimi sposobami miał dążyć do wzmocnienia roli kościoła katolickiego. Oskarżany był on o stosowanie nacisków na „bezbożne" cechy rzemieślnicze (m.in. sukienników i piekarzy), których zwyczaje (np. pochód karnawałowy) uważał za niezgodne z katolickim charakterem. Dochodzić miało też, do zmuszania ewangelików do „nawracania”. Do konwersji bardzo często mieli być namawiani ludzie starzy, słabi i chorzy. Jako przykład podawany był przypadek niespełna stuletniego radnego Petrusa Lamba zmarłego 1 lipca 1697 roku, który został „nawrócony” na kilka dni przed śmiercią. Inny radny Paweł Metz uchodzący „za bardzo upartego protestanta”, zmarł w wieku 90 lat, a na katolicyzm przeszedł na kilka lat przed śmiercią. Ksiądz Ewertowski miał też zachęcać protestantów do przejścia na katolicyzm, oferując konwertytom bezpłatne pochówki.
Po roku 1772, czyli po pierwszym rozbiorze Polski, liczba protestantów w mieście zwiększała się m.in. w wyniku imigracji ludności niemieckiej. Z kroniki Agathona Harnocha - duchownego ewangelickiego związanego z dziejami tego kościoła w Prusach Wschodnich i Zachodnich - wynika, że w roku 1789 protestanccy mieszkańcy Nowego Miasta wraz ze stacjonującym tu garnizonem stanowili już dość liczną społeczność. Należy podkreślić, że protestantyzm stał się oficjalnym wyznaniem władz pruskich. Początkowo nabożeństwa istniejącego zboru ewangelickiego w Nowym Mieście odbywały się w domu burmistrza Boroviego oraz w mieszkaniu Ferdynanda Jerzego Gottloba von Tümplinga - dowódcy stacjonującego tu eskadronu huzarów. Za udostępnienie lokalu, miasto przyznało temu oficerowi przywilej „dnia browarowego” w wysokości 10 talarów. Miejscem wspólnych modlitw ewangelików miała być również kaplica zamkowa w Bratianie oraz szkoła i ratusz w Nowym Mieście. O umożliwienie ludności ewangelickiej odprawianie nabożeństw w budynkach ratuszów, zwracał się sam Król Prus Fryderyk II. W publikacji F. W. Heidemanna z 1819 r. w opisie Nowego Miasta, zawarta jest wzmianka o luterańskim domu modlitwy - kaplicy (bethaus). Prawo głoszenia kazań nadawano kierownikom szkół ewangelickich (zwanych rektorami). Udzielanie sakramentów należało już do kaznodziejów, którzy w określonych terminach przyjeżdżali do poszczególnych wspólnot. W 1797 roku w kaznodzieją w gminie ewangelickiej w Lubawie i Nowym Mieście został Andrzej Plitt z Radzynia. Nowomiejski zbór ewangelicki przyłączył się do gminy w Lubawie, wstępując tym samym do lubawskiego systemu kościelnego.
Pierwsza wizytacja kościelna w Nowym Mieście, podjęta została przez radcę konsystorialnego Zacha z Kwidzynia w dniu 15 lipca 1805 roku. Dekretem króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z września 1817 roku na terenach będących pod jego panowaniem, luteran i kalwinów połączono w jeden kościół ewangelicko-unijny.