Zbór ewangelicki w Nowym Mieście Lubawskim
Artykuły » Zbór ewangelicki w Nowym Mieście Lubawskim
- Nowy kościół z 1912 r.
- Kościół i rynek - początek XX w.
- Stary kościoł ewangelicki - początek XX w.
- Protestancki chór z Pastorem Mühlenbeckem.
- Widok na kościół - okres II wojny św.
Dnia 27 lipca 1825 roku położono kamień węgielny pod budowę neogotyckiego kościoła ewangelickiego w Nowym Mieście. Świątynię, która początkowo nie posiadała wieży, wzniesiono pośrodku rynku. Wcześniej w tym miejscu stał ratusz, który w 1806 roku po pożarze całkowicie zburzono. Poświęcenie kościoła odbyło się w 9 grudnia 1827 roku. Fundatorem był m.in. król Prus Fryderyk Wilhelm III. Wzniesiona świątynia była prostym, salowym i jednonawowym budynkiem pokrytym dwuspadowym dachem. Dwa dzwony podarowane przez pruskiego króla, z powodu braku dzwonnicy, miały przez długi czas leżeć na podłodze w przedsionku kościoła. W opracowaniach pojawiają się też informacje o dzwonie zegarowym pochodzącym z XIV wieku, który pierwotnie miał znajdować się w dawnym ratuszu. Dzwon ten, zawierał inskrypcję „hilf Got Maria berot”, odwołującą się do kultu Matki Boskiej. Dopiero 17 listopada 1861 roku przy ścianie zachodniej wzniesiono wieżę zwieńczoną ostrosłupowym dachem (rozpoczęcie budowy nastąpiło w 1860 roku). Jej projekt wykonał nowomiejski majster budowlany o nazwisku Holzapfel. Koszt budowy wieży wyniósł ponad 2758 talarów. Stowarzyszenie Gustawa Adolfa przekazało na ten cel 500 talarów.
Do 1852 roku nowomiejska świątynia była kościołem filialnym kościoła lubawskiego. Wtedy to król pruski Friedrich Wilhelm IV „podniósł rangę” nowomiejskiej świątyni do niezależnego kościoła, przekazując darowiznę na rzecz parafii o wartości 4000 talarów. Część kwoty miała być przeznaczona na opłacanie duchownego potestanckiego oraz podatki. W 1852 roku nowomiejska gmina ewangelicka otrzymała własnego pastora. Został nim rektor lubawskiej szkoły – Constantin Wannovius. W 1864 roku przy Lonkerstrasse (dziś ul. Grunwaldzka) kosztem 2995 talarów wybudowano plebanię z budynkami gospodarczymi. W 1877 roku organy dla kościoła wykonała znana firma organmistrzowska „August Terletzki” z Elbląga. Do nowomiejskiej parafii ewangelickiej na podstawie dekretów oprócz Nowego Miasta należał Kurzętnik (miał wtedy prawa miejskie) oraz okoliczne dobra, domeny i wsie m.in. Grodziczno, Gwiździny, Taborowizna, Wielkie Bałówki, Tylice, Tyliczki i Wólka. W lipcu 1883 roku gmina ewangelicka jako kandydata na pastora wybrała urodzonego dnia 23 sierpnia 1857 roku w Nowym Mieście - Adolfa Emila Umlauffa (jeden z pierwszych absolwentów kurzętnickiego progimnazjum). Umaluff od 1 sierpnia 1883 roku pełnił funkcję administratora parafii, a od 28 października tego samego roku został jej pastorem. Pod koniec XIX wieku – czyli także za czasów posługi Umaluffa – Nowe Miasto było jednym ze zborów ewangelickich w okręgu brodnickim, w którym nabożeństwa odprawiano również w języku polskim. Księgi metrykalne kościoła ewangelickiego w Nowym Mieście, były prowadzone od roku 1838. W kronice Agathona Harnocha z 1890 roku w opisie wydarzeń z życia wspólnoty podawane są informacje o udzielanych sakramentach (np. liczbie chrztów i komunikantów). Stąd też wiadomo, że w owym czasie odbyło się 126 chrztów. W Brodnicy, gdzie ewangelicy już od XVI w. mieli przywileje wyznaniowe oraz silne wpływy m.in. dzięki Annie Wazównie - gorliwej protestantce, księgi metrykalne były prowadzone już od 1592 roku. Do gminy ewangelickiej w Nowym Mieście należał cmentarz pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku. Najstarsze nagrobki protestantów (np. żony szwedzkiego kapitana) pochodziły z czasów Gustawa Adolfa – króla Szwecji – toczącego wojny z Rzeczpospolitą. W kilku źródłach podawana jest informacja, że cmentarz protestancki istniał już w 1599 roku. Ewangelicka nekropolia usytuowana była naprzeciw obecnego Zespołu Szkół im. C. K. Norwida przy ul. 3 Maja. Po zakończeniu II wojny światowej, ze względu na brak gminy ewangelickiej, obszar ten znalazł się w granicach cmentarza katolickiego.
Nowomiejscy ewangelicy prowadzili aktywne życie wspólnotowe. W mieście funkcjonowała elementarna szkoła ewangelicka. Działał oddział Stowarzyszenia Gustava Adolfa (jednym z celów była pomoc zapomogowa ewangelikom żyjącym w diasporze). W 1918 roku odbyły się powiatowe uroczystości związane z jubileuszem 60-lecia działalności tej organizacji. W życiu wspólnotowym aktywne było m.in. stowarzyszenie kobiece prowadzące ochronkę (przedszkole) dla dzieci. Przy nowomiejskim zborze ewangelickim funkcjonował również chór kościelny.